top of page
  • gusanosdelamemoria

Poemas bilingües en maya uspanteko y español de Miguel Tum Ajkot

Miguel Tum Ajkot*

Fotografía del autor

MEEMERSAL SANTIIL

 

Ri kuxtb'ire qleen nik' rik'il

kotol b'alaam ajri' xijch'aj riij,

tijelow retaal raqan

laq santiil q'equ'm taq q'iij...

 

Jq'aniil jq'aq'aal qatiit' iik'

tiwokot wich witz pach peek,

¡K'ax rechaq intiit' inmaam!

tij'jurchucheej rib'aq chaq' sib' jaa'

laj q'equmaal laq'ab'.

 

Laj b'iis looq'laj suutz' mayuul

ri aak' kutz'ii'j re sachal kajb'al

tijya' jmujaal chib' juljaq taq siwaan...

 

Rajwaq looq'laj kajb'al kita' jch'ab'al,

kuyuli nojeel k'ax jwi'laq,

tijk'ut rib'aq rik'il ch'ejejeem pach b'iix.


SILENTES ENTRAÑAS

 

Los recuerdos dormitan

como jaguares recién acicalados,

gimen los susurros de sus huellas

en los colores oscuros de los días...

 

La amarillenta luz de la luna

vuela sobre cerros y cuevas

¡Ay de mis ancestros!

deslizándose entre ahumados ríos

en esta noche negra.

 

En los suspiros de las tinieblas

la flor del desorden eterno

cubre las silentes entrañas de los barrancos...

 

Los dueños del silencioso tiempo,

estoicos entre fragores y silbidos, se manifiestan

con embadurnados gemidos y gruesos cantos.


XINKAANI' EEL WIK'AAN

 

Xinkaan jye'

jchuuch pach'ul yolooj,

kita' qus xjril raliil iil, jmoxiil wanm.

 

Inb'een li jun ch'u'j k'iche'laaj,

laq siwaan re kosiik,

b'esal taq q'iij tijb'an taq k'ax re intziij.

 

K'ax tijrik'aaj taq suutz' mayuul

jwi'l xtzaaqch qamaam q'iij

chib' b'isb'al

taq k'iche'laaj.

 


ME HA ABANDONADO

 

Me ha abandonado

la madre de las palabras entretejidas,

le contravino mi ansiedad, mi agitación.

 

Habito en un bosque oscuro,

camino en la barranca de la fatiga,

las tardes corrompen mis palabras.

 

Se lamentan los nublados días

al ver la inesperada caída

del abuelo sol

sobre mis tristes montañas.

 

 

JUNAAB', JWICHB'L QE K'ASLEMAL

 

 

Tisutiin jxojooj qaqaaj kajb'al,

looq'laj rax uleew

tijtzuq chee', k'iix, ab'aaj...

 

Tinta' looq'laj taq chaj

tijb'an taq jaljoj taq ch'ab'al,

looq'laj suutz' tinatuun

nojsal

re anms.

 

Tinpich'uj raqan inq'aab',

tinwik'aaj inb'aqiil,

tinchap inb'aa,

tinwik'aaj chi naqaaj chaq

wiin re kamnikaal.

 

Ink'aslemal k'ax tirik'aaj

jwi'l chi q'axeel qe inwiich,

kiib' oxiib' qe junaab' wiin,

nik' qe rik'il sib' tiq'aax b'i ink'aslemaal.

 

 

AÑOS, REMEDOS DE VIDA

 

 

Circulan las danzas del padre Tiempo,

la fértil tierra

sostiene árboles, espinos, piedras...

 

Escucho a los pinos

balbucear oraciones desconocidas,

la niebla observa

repleta

de espíritus.

 

Ausculto mi cuerpo,

distingo mis huesos,

palpo mi cráneo,

me presiento

descarnado.

 

Esta presencia que se queja

de que lo suyo sea pasajero,

estos años remedos de vida,

este tiempo que se vuelve humo.

 

MUUJ JPAAM WITZ

Tijb'enb'eej wanm  muuj jpaam siwaan,

laq naj tina'r ni'j chik, nim raqan taq k'ichee'laj,

tinmaj jb'enb'ej ajrik'ure' wi' chiki' ni'j tina'r laq naj,

rax ab'aaj tinatuun rijaq jwi'l jnajtiilaq.

 

Ojor taq tziij xi'elmaj taq b'i taq ra tz'ikin,

xija'r taq ra jsokaq,

riqe tiyasaj jtakiil chqe jwi'laq qatiit' qamaam.

 

Ajwiich na ojb'een,

nimaq taq eqa'n k'amal jwi'l qanm,

ti'alob', tikerkeen chralaaj.

 

Tisonsor, ti'ooq',

raaj tijmuq rib' chi ralaaj jun pek,

titzaqsaji' li laq'ab' jwi'l jchoq'aab' keq'eeq',

rajne' titi'saji' li jwi'l etzal taq ka'n.

 

Xkosi' kita' chiki' jchoq'aab',

kita' xkwiin chijtokiik rochooch re tijk'ol rib'.



OSCUROS BARRANCOS


Mi alma atraviesa foscos barrancos,

palpitan a lo lejos las inalcanzables montañas,

detrás de ellas van surgiendo otras,

azuladas y opacadas por la distancia.

 

Hace tanto tiempo se han ido las aves,

se han  desintegrado sus nidos,

de sus coloridas plumas solo existen leyendas.

 

Sigue nuestro caminar,

cargada va nuestra alma;

es pesado el fardaje.

 

Delirante y llorosa,

ha decido pernoctar en aquella húmeda e inhóspita cueva,

resignada soportará penetrantes vendavales,

alimañas nocturnas en sus pliegues oscuros.

 

Ha llegado al límite su cansancio,

no ha tenido el aliento para hallar un mejor refugio.



INTINMIIT

 

Injiiq' jwi'l etzal teew keq'eeq', tz'apalkiin jwi'l intinmiit,

laj xo'laq looq'laj taq kurs

pach jq'aniil insiwaan intinmiit wi' ojor taq tziij.

 

Xijtz'apiij rib' intinmiit laj q'aab' man meb'a'iil jutul laj qak'aslemal,

ch'awsal taq laj roq'eejaq inwinaaq,

kojol jchoq'aab'aq chi jq'atej k'axk'oliil,

riqe etzal taq kristyaan waxal taq chi qiliik,

kita' raaj ojta' taq.

 

titamaji' titzilxiin q'an pwaq

laj juulaq jkamnaql re ajtijil taq jk'aslemaal intinmiit.

 

Man ra tuqa'r ak'l, k'uur jwiich, tijmaj jtijoj riib',

tisutiin jwiich, q'ooq wijaal jch'ool, kita' jchoq'aab'...

 

Mayb'al jwiich juntiir li...

 

 

MI PUEBLO

 

Me ahoga el oscuro cierzo que arrasa a mi pueblo,

devastado territorio por gravosas cadenas,

incrustado violentamente entre cruces en aciagos años.

 

Mi pueblo languidece en la impuesta pobreza,

valientes y temperamentales voces

han alzado desencajados gritos,

prostíbulo de pesadillas,

no existe voluntad para escucharnos.

 

Se oye el funesto tintineo del oro ensangrentado

en los sepulcros de los asesinos; muertos sin sosiego.

 

El desnutrido estudiante asiste a sus clases

famélico, tambaleante, desencajado.

 

Me florece la boca de imprecaciones...



*Poeta maya uspanteko. Nació en Uspantán, Quiché, Guatemala. Habla los idiomas mayas uspanteko y k'iche'. Sus libros están escritos en uspanteko y español. Es un idioma maya en grave peligro de extinción. Es Ganador del I Premio de Poesía Maya Jun B'atz' y Jun Chowen, Maya' Na'owuj - Literatura Maya, 2023, Segundo lugar en Concurso Nacional de Poesía en Idioma Indígena, GUATEPAZ, Ministerio de Cultura y Deportes, 2023, entre sus publicaciones se encuentran los libros Oscuros barrancos gimientes -  Muuj jpaam siwaan re jeloweem, edición bilingüe, uspanteko y español, distribuido en Librerías de España, Argentina, Colombia, México y Estados Unidos. (Editorial Avant, 2023). Viento Negro - Q'eeq iiq', edición bilingüe, uspanteko y español. (Editorial POE, Guatemala 2022), Flores entre los labios -  Kutz'ii'j la' jxaaq jchii', edición bilingüe, uspanteko y español. (Editorial Maya' Wuj, Guatemala 2023), Jo' taq li tijoj'ib' ek'l / Niños, vamos a la escuela,  idioma uspanteko (Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, DIGEBI, Guatemala),   también aparece en  la antología Maya, Chew ksen pich to tquj uj - Estrellas como pájaros sobre el cielo blanco, (editorial POE, 2022), antología poética "Esta tierra es nuestra" de Trazo Lunar Editora, Argentina  (2023), Primera Antología Internacional de Poesía y Microcuento de terror, miedo, suspenso de El Clarín de Occidente (2023), Antología de poesía multilingüe de Centro PEN Quechua, Bolivia (2023), Antología del Colectivo Cultural "Mosaicos y Letras" "Alas por la paz", Argentina (2023). Sus poemas han sido publicados en revistas literarias de México, Bolivia, Perú, Argentina, Costa Rica, Chile, entre otros.

52 views0 comments
bottom of page